کلیپی از تصاویر متنوع مربوط به شتر در سنین مختلف، محل زندگی و بیان ویژگی‌های خلقت این حیوان را به زبان کودکانه تهیه می‌کنیم. حین مشاهده تصاویر توسط دانش‌آموزان، درباره ویژگی‌های این حیوان مثال‌زدنی توضیحاتی می‌دهیم. سپس از دانش‌آموزان می‌خواهیم با توجه به آنچه شنیده و دیده‌اند، نکاتی که در مورد خلقت شتر دریافت کرده‌اند را بیان کنند. در صورت امکان می‌توانیم محصولاتی که از شتر به دست می‌آید، مانند کمربندهای پشم شتر، شیر و دوغ شتر و … را به کلاس ببریم.
برخی از ویژگی‌های شتر به طور خلاصه در ذیل بیان شده‌اند. می‌توانیم با ساده‌سازی و بازگو کردن آنها برای بچه‌ها، توجه‌شان را به این مخلوق خدا جلب نموده و در پایان از آنها بخواهیم که نقاشی یا کاردستی در رابطه با آن درست کنند.
ويژگی‌های خلقت شتر از منظر قرآن، روايات و علم جانورشناسی:
در آيات مختلفی از قرآن به شترها و اسامی مختلفی از آنها اشاره شده و در احاديث نيز به فوايد محصولات جانبی شتر تأكيد شده كه نشان‌دهنده اعجاز خلقتی اين جاندار است.
از جمله محدود جانورانی که قرآن‌کریم، بشر را به تفکر در خلقتش فرا می‌خواند شتر است. علاوه بر قرآن، در احادیث متعددی از ائمه معصومین(ع) به فواید محصولات جانبی شترها از قبیل شیر، گوشت و حتی ادرار شتر برای بیماران تأكید شده و هیچ‌كدام از این دستورات با یافته‌های نوین علمی منافاتی نداشته بلكه مطابق با آنها نیز است.
- شتر بهترین حیوان جهت قربانی كردن در حج
شتر بهترین حیوانی است که می‌توان در حج قربانی کرد و تعبیر قرآن در این زمینه حیرت‌آور است. چنانچه در آیه ۳۶ سوره حجّ آمده است: «وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِیهَا خَیرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»«و شترهای چاق و فربه را برای شما از شعائر الهی قرار دادیم در آنها برای شما خیر و بركت است، نام خدا را(هنگام قربانی كردن آنها) درحالی‌كه به‌صف ایستادهاند ببرید، هنگامی‌كه پهلویشان آرام گرفت(و جان دادند) از گوشت آنها بخورید و مستمندان قانع و فقیران معترض را نیز از آن اطعام كنید، این‌گونه ما آنها را مسخرتان ساختیم تا شكر خدا را به‌جا آورید».
- تاریخچه شترها
شترها بین ۲۵ تا ۴۰ سال عمر می‌کنند و نگهداری آنها بسیار کم‌هزینه است. چهره اقتصادی شتر شامل: قدرت باربری زیاد، قابلیت سازگاری در شرایط سخت محیطی، قدرت تحرک و راه پیمایی طولانی و قابلیت تولید محصولات گوناگون مانند گوشت و پشم بوده و به خاطر ساختمان فیزیولوژیكی و آناتومیكی اعجاب‌انگیزی كه دارد مورد توجه محققین واقع شده است.
همچنین شتر ماده، محبت مثال‌زدنی به فرزند خود دارد و اگر به هر دلیل بچه شیرخوار خود را از دست بدهد، مدت‌ها (گاهی تا چهل روز) در آن حوالی که او را شیر داده و بویش را حس می‌کند، می‌گردد و او را می‌جوید و با صدای بلند و جان‌سوزی ناله کرده، اشک می‌ریزد. شتر قادر است از ۲۵ درجه زیر صفر تا ۷۰ درجه بالای صفر را تحمل کند. دوران حمل شتر حدود ۱۳ ماه طول می‌کشد و هر بچه شتر تا ۵ ماه شیر می‌خورد.
- اطاعت و فرمان‌بُرداری
شتر در عین جثه‌ای بزرگ‌تر و قدرتی به مراتب بیشتر نسبت به همه جانوران مشابه خود (دام‌های دیگر)، رام‌تر و آرام‌تر است، به گونه‌ای که می‌توان مدیریت و چوپانی یک گله چند صد نفری از شترها را به‌دست یک کودک سپرد. فرمان‌بُرداری شتر به اندازه‌ای شهرت یافته است که در روایتی از پیامبر اسلام صلّی‌الله‌علیه‌وآله نقل شده است که فرموده‌اند: «کن لِرَبِّکَ کَالجَمَل الأنف؛ در برابر پروردگار خود مانند شتر رام و مطیع باش»[1]
- هزینه اندک نگهداری
شتر با وجود منافع پرشمار و منحصر به فردی که دارد، در خوراک و تغذیه بسیار قانع است و به هسته خرما و خار بیابان قناعت می‌کند. شتر تنها نشخوار‌کننده‌ای است که از خار تغذیه می‌کند، لذا در بیابان‌های بی‌آب و علف نیز خار بیابان را می‌خورد و آنها را برای نشخوار کردن در یک فرصت مناسب، ذخیره می‌کند. این جانور هنگام فراوانی غذا بیش از میزان نیاز خود غذا می‌خورد و مازاد آن را به‌صورت چربی در کوهان خود ذخیره نموده و هنگام نیاز به آب و غذا از آن بهره می‌برد.
همچنین اگر شتر تشنه به هر آبی برسد، از آن می‌نوشد و حتی آب شور و تلخ و گل‌آلود نیز تشنگی او را برطرف می‌کند. این به‌دلیل قدرت فوق‌العاده کلیه‌های اوست که به‌سرعت آن را تصفیه می‌کند.
- محصولات جانبی شتر
- شیر
در روایاتی از ائمه معصومین علیهم‌السلام تاكید زیادی به استفاده از شیر شترها شده است.
شیر شتر لطیف‌ترین و رقیق‌ترین شیر بین شیر جانوران دیگر است. این شیر کمی مایل به‌شوری است و چربی آن کم است. طبیعت آن گرم مایل به خشکی است و به‌سبب گرم بودن مزاج آن و شدت امتزاج (پختگی)، چربی شیر از آب آن، جدا نمی‌گردد.
برخی از فواید شیر شتر:
علم امروزی اثبات كرده است كه آشامیدن شیر شتر باعث تقویت چشم می‌شود، همچنین درمان مناسبی برای کبد چرب، اگزما، چربی‌های زیرپوستی، رفع بی‌اشتهایی و … است. مدرّ بوده و در تعدیل فشار خون مفید است، دارای چربی و کلسترول کمتری نسبت به شیر گاو است. انسولین موجود در این شیر می‌تواند از معده عبور كند و برای رفع ناراحتی‌های معده مؤثر باشد.
دارای خاصیت ضد باكتری و ضد میكروبی است. همچنین در بهبود بیماری‌های عفونی از جمله سِل مؤثر است و می‌تواند حداقل پروتئین‌های ضروری روزانه انسان به‌خصوص اسیدهای آمینه را تأمین كند. در گرفتگی عروق و پوكی استخوان مؤثر است. در درمان سرماخوردگى، تب، آنفولانزا و همچنین درمان هپاتیت ب مفید است.
در آزمایشات و مطالعاتى كه اخیراً در كشور هندوستان توسط محققان عربستانى به عمل آمده، موش‌هاى آزمایشگاهى مبتلا به سرطان را همزمان تحت درمان با مواد دارویى (شیمى درمانى) و شیر شتر قرار دادند. در پایان مشخص شد كه موش‌هاى سرطانى كه تحت درمان با شیر شتر قرار داشتند، درمانشان به مقدار قابل توجهى موفقیت‌آمیز و حتى در برخى موارد از شیمى درمانى هم موفق‌تر بوده است.
استفاده از شیر شتر ۷۰ تا ۸۰ درصد از ویتامین‌ها و پروتئین‌هاى مورد نیاز بدن را تأمین مى‌نماید و ویتامین شیر شتر سه برابر شیر گاو است. حاوى مقادیر بالاى ویتامین ث بوده كه در پیشگیرى و درمان بیماری‌هاى دهان و دندان و همچنین محافظت از لثه‌ها و تقویت دندان بسیار مفید است. همچنین دارای مقادیر بالایی ویتامین‌های ب-۱ و ب-۲ است.
اخیراً پروتئینى در شیر شتر كشف شده است كه عملكرد آن همانند انسولین است و در درمان بیمارى دیابت بسیار مفید و كارساز است. شیر شتر ۱۰ برابر شیر گاو عنصر آهن و كلسیم دارد، سرشار از اسیدهای آمینه مهم است.
شیر شتر قادر است بدون استفاده از لوازم امروزى، كیفیت خود را در دماى ۴ درجه سانتی‌گراد به مدت ۱۲ روز و در دماى معمولى اتاق به مدت ۴۸ ساعت و حتى بیشتر حفظ نماید. در حالی كه شیر گاو در دماى عادى اتاق ظرف ۱۲ ساعت ترش می‌شود. به علاوه این شیر می‌تواند برای درمان آلرژی‌های غذایی در کودکان مفید باشد. همچنین دانشمندان معتقدند خوردن شیر شتر موجب تقویت هوش و استعداد و قدرت تفکر انسان می‌شود.
- ادرار
کلیه شتر و فرآیند تولید ادرار آن با تمام موجودات زنده متفاوت است. از این‌رو، ادرار شتر محتوی اندکی پروتئین و سدیم و درصد بالایی پتاسیم و منیزیم است که برای درمان التهاب کبد مفید است و جالب اینجاست که با باکتری‌ها و ویروس‌های موجود در بدن انسان مبارزه می‌کند.
در برخی روایات از ویژگی خاصی که در ادرار شتر وجود دارد، سخن به میان آمده است. عده‌ای از اساتید دانشگاه دمشق با الهام گرفتن از این روایات، بر روی شیر و ادرار شتر پژوهش انجام داده و موفق شدند درمان چند بیماری صعب‌العلاج را از آن استخراج کنند. اخیراً نیز كپسول حاوی ادرار شتر به‌منظور استفاده در درمان بیماری‌های سرطانی تولید شده و در برخی کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- كوهان
چربی كوهان شتر برای انسان نیز خواص دارویی دارد. دانشمندان و به‌خصوص علمای طب سنتی بر این باورند که بهترین داروی بدون ضرر برای درمان چروک، پف و سیاهی دور چشم، استفاده از روغن شتر است.
- گوشت
این گوشت رنگ تیره‌ای داشته و طبع آن گرم و مزه آن شیرین است. گوشت شتر منبع بسیار خوبی برای بسیاری از مواد غذایی مهم و مورد نیاز بدن است. به دلیل درصد پایین چربی بین ۲/۱ تا ۸/۲ درصد از ابتلا به بیماری‌های قلبی جلوگیری می‌کند. پیامبر اسلام صلّی‌الله‌علیه‌وآله در خصوص استفاده از گوشت شتر فرموده‌اند: «بر شما باد خوردن گوشت شتر…»[2] و نیز فرموده‌اند: «(گوشت) شتر را جز مومن نمی‌خورد» [3] و در روایات دیگری به خوردن گوشت شتر سفارش شده است.
- مدفوع
وقتی آلمانی‌ها در جنگ جهانی دوم، شمال آفریقا را اشغال کردند، بسیاری از سربازان مبتلا به اسهال شدید شدند، اما متوجه شدند که ساکنین محلی مقاوم هستند. آلمانی‌ها متوجه شدند که ساکنین محلی به مجرد این که متوجه علایم اولیه اسهال می‌شوند، یک شتر را دنبال می‌کنند و مدفوع تازه او را برمی‌دارند و می‌خورند. آنها متوجه شدند راز این امر در یک نوع باکتری به نام باسیلوس سابتیلیس(Bacillus subtilis) نهفته است که در هضم غذا کمک می‌کند و عرصه را بر سایر باکتری‌های مضر تنگ می‌کند. پزشکان آلمانی با جدا کردن این باکتری، راهی خوشایندتر برای درمان سربازان خود پیدا کردند. همچنین از مدفوع شتر می‌توان جهت روشن كردن آتش و در جهت تولید كود حیوانی استفاده نمود.
- كرک و پشم و چرم
از دیگر محصولات شتر، کرک و مو است که مقدار آن در شترهای بدون کوهان آلپاکا (از گونه‌های جنس لاما) حائز اهمیت اقتصادی زیادی است. مقدار کرک شتر دوکوهانه بیشتر از شترهای تک کوهانه بوده و از پشم و موی آن جهت تهیه چادر، قالی، طناب، پتو و … استفاده می‌شود.
همچنین پوشش داخلی کرک شتر، نرم و ظریف است که شبیه بهترین نوع پشم نرم گوسفند است و علاوه بر آن کرک شتر همچون پشم گوسفند دارای صفت عایق حرارتی است و از آن در کشورهایی که زمستان‌های بسیار سرد دارند، لباس‌هایی می‌بافند که درجه حرارت بدن را در هوای بسیار سرد حفظ می‌نماید. از سوی دیگر، در کشورهای گرمسیری نیز کرک شتر در دستباف‌ها به‌کار می‌رود و از آن لباس‌هایی تهیه می‌کنند که مسافران را از گرمای طاقت‌فرسای صحرا نگه‌می‌دارد. کرک طبیعی شتر دارای رنگ قهوه‌ای سیر بوده و این رنگ از رنگ‌های جذابی به‌شمار می‌رود که صنعت‌گران آن را بر دیگر رنگ‌ها ترجیح می‌دهند.
همان‌طور كه اشاره نمودیم، از کرک شتر در تولید عبا، زیرانداز، روانداز و طناب استفاده مى‌گردد که عباى نائین در ایران از معروفیت جهانى برخوردار است. قبایل چادرنشین نیز معمولاً از پشم شتر، چادر، ریسمان، پتو و حتی لباس تهیه می‌كنند. از چرم شتر نیز معمولا جهت تولید کفش و برخی محصولات دیگر استفاده می‌شود.
[1] تستری، تفسیر تستری، ۱۴۲۳: ۱۹۲
[2] مکارم الاخلاق: ج۱ ص۳۴۸ ح۱۱۲۹
[3] دعائم الاسلام: ج۲ ص۱۱۰ ح۳۵۶
یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، كارشناس ارشد بیولوژی جانوری و فعال قرآنی
