بیان ویژگی های شتر به زبان کودکانه و در نهایت درست کردن کاردستی آن
ویژگیهایی شتر در ذیل بیان شده اند که میتوانیم با ساده سازی و بازگو کردن آنها برای بچه ها، توجهشان را به این مخلوق خدا جلب نموده و در پایان از آنها بخواهیم که نقاشی یا کاردستی در رابطه با آن درست کنند.
ويژگی‌های خلقت شتر از منظر قرآن، روايات و علم جانورشناسی
در آيات مختلفی از قرآن به شترها و اسامی مختلفی از آنها اشاره شده و در احاديث نيز به فوايد محصولات جانبی شتر تأكيد شده كه نشان‌دهنده اعجاز خلقتی اين جاندار است.
از جمله محدود جانورانی که قرآن‌کریم، بشر را به تفکر در خلقتش فرا می‌خواند شتر است. جالب آن‌كه تعمّق در آفرینش آن‌را در کنار آفرینش آسمان و زمین و کوه‌ها موجب تذکر و توجه به مبدأ و معاد برمی‌شمارد و بلکه بر همه آنها مقدم می‌دارد. اشارات و سرنخ‌های قرآنی پُر از حكمت متعالیه و بزرگ است و بشر امروزی چنانچه در همین سرنخ‌ها جستجو کند كلید بسیاری از سوالات و ابهامات خویش را فراخواهد گرفت و این چیزی جز اعجاز قرآن نیست. علاوه بر قرآن، در احادیث متعددی از ائمه معصومین(ع) به فوآید محصولات جانبی شترها از قبیل شیر، گوشت و حتی ادرار شتر برای بیماران تأكید شده و هیچ‌كدام از این دستورات با یافته‌های نوین علمی منافاتی نداشته بلكه مطابق با آنها نیز است.
- شتر بهترین حیوان جهت قربانی كردن در حج
شتر بهترین حیوانی است که می‌توان در حج قربانی کرد و تعبیر قرآن در این زمینه حیرت‌آور است. چنانچه در آیه ۳۶ سوره حجّ آمده است: «وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِیهَا خَیرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»«و شترهای چاق و فربه را برای شما از شعائر الهی قرار دادیم در آنها برای شما خیر و بركت است، نام خدا را(هنگام قربانی كردن آنها) درحالی‌كه به‌صف ایستادهاند ببرید، هنگامی‌كه پهلویشان آرام گرفت(و جان دادند) از گوشت آنها بخورید و مستمندان قانع و فقیران معترض را نیز از آن اطعام كنید، این‌گونه ما آنها را مسخرتان ساختیم تا شكر خدا را به‌جا آورید».
- تاریخچه شترها
شترها بین ۲۵ تا ۴۰ سال عمر می‌کنند و نگهداری آنها بسیار کم‌هزینه است. نخستین وجود شترها در مدارک تاریخی مربوط به چهارمین هزاره پیش از میلاد به‌چشم می‌خورد(۶). البته برخی پژوهش‌گران مدعی هستند ۵۰ میلیون سال قبل از آن‌که انسان پای بر زمین بگذارد، شتر بر روی این کره خاکی می‌زیسته است(۷(.
چهره اقتصادی شتر شامل قدرت باربری زیاد، قابلیت سازگاری در شرایط سخت محیطی، قدرت تحرك و راه پیمایی طولانی و قابلیت تولید محصولات گوناگون مانند گوشت و پشم بوده و بخاطر ساختمان فیزیولوژیكی و آناتومیكی اعجاب انگیزی كه دارد مورد توجه محققین قرار گرفته است.
همچنین شتر ماده محبت مثال‌زدنی به فرزند خود دارد و اگر به‌هر دلیل بچه شیرخوار خود را از دست بدهد، مدت‌ها(گاهی تا چهل روز) در آن حوالی که او را شیر داده و بویش را حس می‌کند، می‌گردد و او را می‌جوید و با صدای بلند و جان‌سوزی ناله کرده، اشک می‌ریزد(۹). شتر قادر است از ۲۵ درجه زیر صفر تا ۷۰ درجه بالای صفر را تحمل کند. دوران حمل شتر حدود ۱۳ ماه طول می‌کشد و هر بچه شتر تا ۵ ماه شیر می‌خورد(۴).
شتر قادر است از ۲۵ درجه زیر صفر تا ۷۰ درجه بالای صفر را تحمل کند. دوران حمل شتر حدود ۱۳ ماه طول می‌کشد و هر بچه شتر تا ۵ ماه شیر می‌خورد(۴).
- اطاعت و فرمان‌بُرداری
گرچه حیواناتی مانند گاو و گوسفند نیز اهلی و بی‌آزار هستند، کنترل تعداد زیادی از آنها امری دشوار است. اما شتر در عین حال که جثه‌ای بزرگ‌تر و قدرتی به‌مراتب بیشتر از آنها دارد، نسبت به همه جانوران مشابه خود(دام‌های دیگر) رام‌تر و آرام‌تر است، به گونه‌ای که می‌توان مدیریت و چوپانی یک گله چند صد نفری از شترها را به‌دست یک کودک سپرد(۴). فرمان‌بُرداری شتر به اندازه‌ای شهرت یافته است که در روایتی از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است که فرموده‌اند: «کن لِرَبِّکَ کَالجَمَل الأنف»«در برابر پروردگار خود مانند شتر رام و مطیع باش»(تستری، تفسیر تستری، ۱۴۲۳: ۱۹۲).
البته این جانور در صورتی‌که زخم خورده یا خشمگین باشد، بسیار خطرناک است و باید از او پرهیز نمود. در مَثَل‌های فارسی نیز از كینه‌های قدیمی و انتقام‌جویانه به‌عنوان«كینه شتری» یاد می‌شود كه این جانور درصدد انتقام از كسی‌كه به وی ظلم كرده، برمی‌آید. اما در حالت عادی این مخلوقات عجیب و پُرفایده عموما آرام و نجیب هستند و در كنار انسان‌ها به‌راحتی زندگی نموده و نه‌تنها خللی در زندگی بشر ایجاد ننموده بلكه در طول تاریخ حتی تا قرن حاضر كمك‌حال انسان‌ها بوده‌اند. به‌طور مثال عشایر استان اردبیل(شاهسَوَن‌ها) درحال حاضر نیز اقدام به نگهداری شتر دوكوهانه نموده و از آنها در جابجایی‌های خود و از سایر منافع آن بهره‌مند می‌شوند. این شترهای دوکوهانه با نام علمی(Camelus bactrianus)، به‌عنوان ذخیره ژنتیکی دامی بسیار ارزشمندی به‌حساب می‌آیند که موطن و جایگاه اصلی آنها در ایران، استان اردبیل(دشت مغان و مشگین شهر) است(۱۹).
گونه‌های جانوری به‌خصوص گونه‌های دامی که از اهمیت اقتصادی، تغذیه‌ای و درمانی برخوردارند، به‌عنوان حلقه‌های مهم چرخه اکولوژیک به‌شمار می‌روند و حذف این حلقه‌های مهم از چرخه حیات صدمات جبران‌ناپذیری بر پیکره حیات زیستی و بشری وارد خواهد کرد. لازم بذكر است این شتر دوكوهانه بومی ایران امروزه در خطر جدی انقراض قرار دارد(۲۰).
- هزینه اندك نگهداری
شتر با وجود منافع پرشمار و منحصر به‌فردی که دارد، در خوراک و تغذیه بسیار قانع است و به هسته خرما و خار بیابان قناعت می‌کند. شتر تنها نشخوار‌کننده‌ای است که از خار تغذیه می‌کند، لذا در بیابان‌های بی‌آب و علف نیز خار بیابان را می‌خورد و آنها را برای نشخوار کردن در یک فرصت مناسب، ذخیره می‌کند. این جانور هنگام فرآوانی غذا بیش از میزان نیاز خود غذا می‌خورد و مازاد آن‌را به‌صورت چربی در کوهان خود ذخیره نموده و هنگام نیاز به آب و غذا از آن بهره می‌برد(۴).
همچنین اگر شتر تشنه به هر آبی برسد، از آن می‌نوشد و حتی آب شور و تلخ و گل‌آلود نیز تشنگی او را برطرف می‌کند. این به‌دلیل قدرت فوق‌العاده کلیه‌های اوست که به‌سرعت آن‌را تصفیه می‌کند (۱۸).
- محصولات جانبی شتر
- شیر
در روایاتی از ائمه معصومین(ع) تاكید زیادی به استفاده از شیر شترها شده است، به‌طور مثال در روایتی از امام کاظم(ع) آمده است: «یجْعَلُ اللَّهُ عَزَّوجَلَّ الشِّفَاءَ فِی أَلْبَانِهَا»«خدای عزوجل شفا را در شیر شتر قرار داده است»(۱۲). و پیامبر اكرم(ص) نیز فرموده‌اند: «اسْقُوا نِسَاءَكُمُ الْحَوَامِلَ الْأَلْبَانَ فَإِنَّهَا تَزِیدُ فِی عَقْلِ الصَّبِی»«به زنان حامل
ه شیر شتر بخورانید زیرا كه خوردن شیر شتر سبب زیاد شدن عقل كودكشان مى‌گردد»(۱۳).
شیر شتر لطیف‌ترین و رقیق‌ترین شیر بین شیر جانوران دیگر است. این شیر کمی مایل به‌شوری است و چربی آن کم است. طبیعت آن گرم مایل به خشکی است و به‌سبب گرم بودن مزاج آن و شدت امتزاج(پختگی) آن چربی شیر از آب آن، جدا نمی‌گردد.
برخی از فوآید شیر شتر
علم امروزی اثبات كرده است كه آشامیدن شیر باعث تقویت چشم می‌شود، برای بیماری‌های طحال، بواسیر، جاری شدن ادرار، حیض و نیز تقویت نیروی جنسی مفید است، درمان مناسبی برای کبد چرب، اگزما، چربی‌های زیرپوستی، رفع بی‌اشتهایی و … است، مدرّ بوده و در تعدیل فشار خون مفید است، دارای چربی و کلسترول کم‌تری نسبت به شیر گاو است، انسولین موجود در این شیر می‌تواند از معده عبور كند و برای رفع ناراحتی‌های معده مؤثر باشد.
دارای خاصیت ضد باكتری و ضد میكروبی است و اثر ضد میکروبی شیر شتر به حضور لیزوزیم، لاکتوفرین، هیدروژن پراکسید، لاکتو پراکسیدازوایمونوگلوبولین‌ها نسبت داده شده است. همچنین در بهبود بیماری‌های عفونی از جمله سِل مؤثر است و می‌تواند حداقل پروتئین‌های ضروری روزانه انسان به‌خصوص اسیدهای آمینه را تأمین كند، در گرفتگی عروق و پوكی استخوان مؤثر است، در درمان سرماخوردگى، تب، آنفولانزا و همچنین درمان هپاتیت ب مفید است.
در آزمایشات و مطالعاتى كه اخیراً در كشور هندوستان توسط محققان عربستانى به عمل آمده، موش‌هاى آزمایشگاهى مبتلا به سرطان را هم‌زمان تحت درمان با مواد دارویى(شیمى درمانى) و شیر شتر قرار دادند. در پایان مشخص شد كه موش‌هاى سرطانى كه تحت درمان با شیر شتر قرار داشتند، درمانشان به‌مقدار قابل توجهى موفقیت‌آمیز و حتى در برخى موارد از شیمى درمانى هم موفق‌تر بوده است.
این شیر برای درمان زخم معده، بی‌نظمی‌های بدن، اسهال، یبوست، زخم‌ها و حتی برای افزایش قدرت باروری تخمدان به‌کار می‌رود. محققان از شیر شتر برای درمان بیماران مبتلا به ایدز هم در سطح دنیا استفاده کرده و به پیشرفت‌های خوبی دست یافته‌اند. استفاده از شیر شتر ۷۰ تا ۸۰ درصد از ویتامین‌ها و پروتئین‌هاى مورد نیاز بدن را تأمین مى‌نماید و ویتامین شیر شتر سه برابر شیر گاو است. حاوى مقادیر بالاى ویتامین ث(C) مى‌باشد كه در پیشگیرى و درمان بیماری‌هاى دهان و دندان و همچنین محافظت از لثه‌ها و تقویت دندان بسیار مفید و دارای مقادیر بالایی ویتامین‌های ب-۱ و ب-۲ است.
اخیراً پروتئینى در شیر شتر كشف شده است كه عمل‌كرد آن همانند انسولین است و در درمان بیمارى دیابت بسیار مفید و كارساز است. شیر شتر ۱۰ برابر شیر گاو عنصر آهن و كلسیم دارد، سرشار از اسیدهای آمینه مهمى از قبیل: مانند والین و متیونین و لیزین و آرژنین و فنیل آلانین است. همچنین شیر شتر دارای مقادیر نسبتاً بالای آلبومین و گلوبولین نیز مى‌باشد.
شیر شتر قادر است بدون استفاده از لوازم امروزى، كیفیت خود را در دماى ۴ درجه سانتی‌گراد به‌مدت ۱۲ روز و در دماى معمولى اتاق به مدت ۴۸ ساعت و حتى بیشتر حفظ نماید، در حالی‌كه شیر گاو در دماى عادى اتاق ظرف ۱۲ ساعت ترش می‌شود. بعلاوه این شیر به‌علت فقدان بتالاکتوگلوبوئین می‌تواند برای درمان آلرژی‌های غذایی در کودکان مفید باشد. اخیراً گزارش شده شیر شتر دارای خواص آنتی‌کارسیتوژنیک و آنتی‌هایپرتانسیو نیز می‌باشد. همچنین دانشمندان معتقدند خوردن شیر شتر موجب تقویت هوش و استعداد و قدرت تفکر انسان می‌شود(۴).
- كوهان
چربی كوهان شتر برای انسان نیز خواص دارویی دارد. دانشمندان و به‌خصوص علمای طب سنتی براین باورند که بهترین داروی بدون ضرر برای درمان چروک، پف و سیاهی دور چشم، استفاده از روغن شتر است.
- گوشت
این گوشت رنگ تیره‌ای داشته و طبع آن گرم و مزه آن شیرین است. گوشت شتر منبع بسیار خوبی برای بسیاری از مواد غذایی مهم و مورد نیاز بدن است. به‌دلیل درصد پایین چربی بین ۲/۱ تا ۸/۲ درصد از ابتلا به بیماری‌های قلبی جلوگیری می‌کند(۴(.
پیامبر اسلام(ص) در خصوص استفاده از گوشت شتر فرموده‌اند: «بر شما باد خوردن گوشت شتر…»(مکارم الاخلاق: ج۱ ص۳۴۸ ح۱۱۲۹) و نیز فرموده‌اند: «(گوشت) شتر را جز مومن نمی‌خورد»(دعائم الاسلام: ج۲ ص۱۱۰ ح۳۵۶) و در روایات دیگری به خوردن گوشت شتر سفارش شده است.
- كرك و پشم و چرم
از دیگر محصولات شتر، کرک و مو می‌باشد که مقدار آن در شترهای بدون کوهان آلپاکا(از گونه‌های جنس Lama) حائز اهمیت اقتصادی زیادی است. مقدار کرک شتر دوکوهانه بیشتر از شترهای تک کوهانه بوده و از پشم و موی آن جهت تهیه چادر، قالی، طناب، پتو و … استفاده می‌شود(۲و۳).
در سال ۱۹۷۷ پژوهشگری بنام Joseph اظهار نمود که باید کرک شتر را همراه با کرک بز و آلپاکا و لاما تحت عنوان الیاف موئین ویژه، تقسیم‌بندی نمود، زیرا که این گروه دارای ویژگی‌ها و صفاتی است که به وسیله رنگ، درجه ظرافت و درجه استحکام آن‌را از سایر گروه‌ها متمایز می‌سازد. این گروه دارای صفات عایق و گرم‌کنندگی خوبی هستند و در صنایع نساجی با این گروه همچون پشم برخورد می‌شود(۲۲). همچنین تحقیقات نشان داده است كه کرک شتر یک کوهانه در مقایسه با شتر دوکوهانه من حیث‌المجموع کوتاه و خشن است و شتر دوکوهانه بهترین انواع کرک را از جهت مقدار تولید و نرمی آن تولید می‌کند(۲۳)
همچنین پوشش داخلی کرک شتر، نرم و ظریف است که شبیه بهترین نوع پشم نرم گوسفند است و علاوه بر آن کرک شتر همچون پشم گوسفند دارای صفت عایق حرارتی است و از آن در کشورهایی که زمستان‌های بسیار سرد دارند، لباس‌هایی می‌بافند که درجه حرارت بدن را در هوای بسیار سرد حفظ می‌نماید. از سوی دیگر، در کشورهای گرمسیری نیز کرک شتر در دستباف‌ها به‌کار می‌رود و از آن لباس‌هایی تهیه می‌کنند که مسافران را از گرمای طاقت‌فرسای صحرا نگه‌می‌دارد. کرک طبیعی شتر دارای رنگ قهوه‌ای سیر بوده و این رنگ از رنگ‌های جذابی به‌شمار می‌رود که صنعت‌گران آن‌را بر دیگر رنگ‌ها ترجیح می‌دهند(۲۲).
همان‌طور كه اشاره نمودیم، از کرک شتر در ساختن، عبا، زیرانداز، روانداز و طناب استفاده مى‌گردد که عباى نائین در ایران از معروفیت جهانى برخوردار است. قبایل چادرنشین نیز معمولاً از پشم شتر، چادر، ریسمان، پتو و حتی لباس تهیه می‌كنند(۴). از چرم شتر نیز معمولا جهت ساختن کفش و برخی محصولات دیگر استفاده می‌شود.
یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، كارشناس ارشد بیولوژی جانوری و فعال قرآنی
